Όλοι γνωρίζουμε το σωματικό τραύμα ως αυτό που συμβαίνει στο σώμα μας, όταν δεχτεί μια βίαιη πίεση που ξεπερνά τα όρια της αντοχής του. Παρομοίως, το συναισθηματικό και ψυχολογικό τραύμα είναι αυτό που συμβαίνει στον ψυχισμό μας όταν βιώνουμε κάποιο υπέρμετρα στρεσογόνο γεγονός, το οποίο δεν μπορούμε να επεξεργαστούμε. Το τραύμα δεν είναι το ίδιο το γεγονός, αλλά το πλήγμα που προκαλεί στην εσωτερική αίσθηση ασφάλειας μας, το βίωμα ότι είμαστε αβοήθητοι σε έναν επικίνδυνο κόσμο, που καταγράφονται ανεξίτηλα στον ψυχισμό, στο σώμα και στη μνήμη μας. Συνεπώς, η θεραπεία του τραύματος είναι μια εσωτερική διαδικασία προς την ανάκτηση της συναισθηματικής και ψυχικής μας ασφάλειας.
Τι είναι το τραύμα
Σύμφωνα με τα Διαγνωστικά Κριτήρια, ένα άτομο έχει τραυματιστεί, όταν
1) βίωσε, ήταν μάρτυρας ή βρέθηκε αντιμέτωπό με ένα γεγονός στο οποίο υπήρξε πραγματικός ή επαπειλούμενος θάνατος ή σοβαρός τραυματισμός, ή απειλή της σωματικής ακεραιότητας του εαυτού ή άλλων, και
2) το άτομο ένιωσε έντονο φόβο, αίσθημα ότι ήταν αβοήθητο ή τρόμο.
Όπως φαίνεται, δεν είναι οι αντικειμενικές συνθήκες που καθορίζουν αν ένα γεγονός θα είναι τραυματικό, αλλά η υποκειμενική μας εμπειρία απέναντι στο γεγονός. Όσο πιο τρομαγμένοι και αβοήθητοι νιώσουμε, τόσο πιο πιθανό να τραυματιστούμε.
Συνεπώς, ένα ψυχολογικό τραύμα μπορεί να προκληθεί από:
- Μεμονωμένα γεγονότα: ατύχημα, βίαιη επίθεση, βιασμό κ.ά.
- Επαναλαμβανόμενα στρεσογόνα γεγονότα: χρόνια θανατηφόρα νόσος, ενδοοικογενειακή βία, κακοποίηση, bullying, παιδική παραμέληση, πόλεμος κ.ά.
- Συνηθισμένα γεγονότα που συνήθως τα παραβλέπουμε: εγχείρηση, τοκετός, ξαφνικός θάνατος οικείου, αποχωρισμός, έκθεση, αποτυχία, υποτίμηση και πολλά άλλα.
Πώς ένα γεγονός γίνεται τραυματικό;
Για να μας τραυματίσει ένα γεγονός θα πρέπει ο εγκέφαλός μας να πάθει ένα είδος υπερχείλισης, δηλαδή να αξιολογήσει το γεγονός ως τόσο ακραία επικίνδυνο ώστε να βιώσει ότι δεν υπάρχει καμία ελπίδα σωτηρίας. Υπάρχει ένα σύνολο διαφορετικών παραγόντων που καθορίζει την ικανότητα μας να ανταποκριθούμε με κατάλληλο τρόπο στον κίνδυνο:
Το ίδιο το γεγονός: Πόσο απειλητικό είναι; Πόσο διαρκεί; Πόσο συχνά συμβαίνει; Τα απειλητικά γεγονότα που είναι έντονα και διαρκή παρουσιάζουν μεγαλύτερες προκλήσεις.
Το πλαίσιο ζωής του ατόμου τη στιγμή του τραυματικού γεγονότος: Η στήριξη ή μη από την οικογένεια και τους φίλους μπορεί να έχει σημαντική επίδραση επάνω μας.
Τα φυσικά χαρακτηριστικά του ατόμου: όπως είναι η ηλικία ή το επίπεδο ανάπτυξης και αντοχής του ατόμου (π.χ. αν αφήσουμε ένα παιδί μόνο σε ένα κρύο δωμάτιο μπορεί να τραυματιστεί, ενώ ένας ενήλικας μπορεί να νιώσει απλά άβολα).
Οι επίκτητες ικανότητες του ατόμου: δηλαδή αν έχει την εμπειρία ή τις δεξιότητες να χειριστεί μια απειλητική κατάσταση.
Η αίσθηση του ατόμου ότι έχει την ικανότητα να αντιμετωπίσει τον κίνδυνο: αυτή εξαρτάται από τις εξωτερικές και εσωτερικές πηγές ενέργειας που έχει το άτομο (π.χ. αν έχει ένα όπλο να αμυνθεί ή αν έχει γρήγορα αντανακλαστικά για να προστατευτεί).
Ιστορικό επιτυχίας ή αποτυχίας σε παρόμοιες καταστάσεις: π.χ. αν το άτομο κατάφερε να αμυνθεί σε μια επίθεση.
Τραύμα της παιδικής ηλικίας
Από τα παραπάνω φαίνεται καθαρά ότι υπάρχουν περισσότερες πιθανότητες να τραυματιστούμε στην παιδική μας ηλικία ακόμα και από φαινομενικά ακίνδυνα γεγονότα. Επιπλέον, καθώς ένα παιδί βρίσκεται ακόμα σε διαδικασία ανάπτυξης πολύ βασικών πλευρών του εαυτού του, μια τραυματική εμπειρία μπορεί να έχει επιπτώσεις που το ακολουθούν και στην ενήλικη ζωή. Αν το τραύμα της παιδικής ηλικίας δεν επιλυθεί επιτυχώς, αν το παιδί δεν ανακτήσει την αίσθηση της εσωτερικής του ασφάλειας, τότε οι μηχανισμοί άμυνας εγκαθιδρύονται και επηρεάζουν τον τρόπο ζωής και τις σχέσεις του.
Από τους μηχανισμούς άμυνας στα συμπτώματα
Φυγή – Πάλη – Πάγωμα
Όταν βρισκόμαστε αντιμέτωποι με μια απειλή, το λιμβικό σύστημα του εγκεφάλου στέλνει σήμα και απελευθερώνονται ορμόνες, που ειδοποιούν το σώμα να ετοιμαστεί να αμυνθεί. Καθώς απελευθερώνονται οι ορμόνες αυτές, αυξάνεται ο ρυθμός της αναπνοής και της καρδιάς και το αίμα φεύγει από την επιφάνεια και πάει στους μύες καθώς το σώμα ετοιμάζεται για γρήγορη κίνηση. Με αυτόν τον τρόπο το σώμα αποκτά μεγαλύτερη δύναμη ώστε να φύγει ή να παλέψει την απειλή.
Αν το λιμβικό σύστημα αντιλαμβάνεται ότι υπάρχει αρκετή δύναμη, χρόνος και χώρος για φυγή, τότε το σώμα αρχίζει να τρέχει.
Αν το λιμβικό σύστημα αντιλαμβάνεται ότι δεν υπάρχει χρόνος να φύγει το άτομο, αλλά υπάρχει αρκετή δύναμη να αμυνθεί, τότε το σώμα θα παλέψει.
Αν όμως το λιμβικό σύστημα αντιλαμβάνεται ότι δεν υπάρχει ούτε χρόνος, ούτε δύναμη για φυγή ή πάλη και το άτομο θα πάθει κακό, τότε το σώμα θα παγώσει. Δηλαδή ο οργανισμός θα αποτρέψει τον απώτερο κίνδυνο με την εσωτερική φυγή, το πάγωμα και την αποσύνδεση, τα οποία οδηγούν στον ψυχικό τραυματισμό.
Το πάγωμα είναι ένα είδος παράλυσης, μια πλημμύρα από ενδορφίνες (οποιοειδείς ορμόνες, που εκκρίνονται και στη διαδικασία του τοκετού), οι οποίες καταστέλλουν τον πόνο και τον φόβο και έχουν ως συνέπεια τη νοητική και ψυχική αποστασιοποίηση του ατόμου από τον κίνδυνο. Όταν το άτομο παγώνει, γίνεται στον εγκέφαλο του μια αποσύνδεση που τον αποκόβει από την πραγματικότητα και τον εαυτό του και τον προστατεύει από την εμπειρία που δεν μπορεί να αφομοιώσει. Αυτή ονομάζεται πρωτογενής αποσύνδεση.
Ωστόσο, συχνά υπάρχει και η δευτερογενής αποσύνδεση, δηλαδή αυτή που συνεχίζει να συμβαίνει και μετά το τραυματικό γεγονός. Όταν το άτομο έρχεται σε επαφή με ένα ερέθισμα που του θυμίζει την τραυματική εμπειρία του, τότε μοιάζει σαν να την ξαναβιώνει αυτούσια και για να ανταπεξέλθει επιλέγει να αποσυνδεθεί και πάλι.
Συμπτώματα
Λόγω αυτή της διαδικασίας, παρατηρούμε στο άτομο που έχει βιώσει τραύμα διάφορα συμπτώματα, όπως:
Επαναβίωση του τραυματικού γεγονότος μέσα από εικόνες, σκέψεις, ενοχλητικά όνειρα του γεγονότος
Αποφυγή ερεθισμάτων που, έστω και αμυδρά, συνδέονται με το τραύμα
Αυξημένη διέγερση, αντιδραστικότητα, έντονος θυμός, ξαφνικές αλλαγές διάθεσης
Αποσύνδεση του τραύματος σε γνωστικό και συναισθηματικό επίπεδο με συμπτώματα όπως σύγχυση, μούδιασμα, δυσκολία συγκέντρωσης, άγχος κ.ά.
Απομόνωση, απομάκρυνση από σχέσεις και αποφυγή κοινωνικών δραστηριοτήτων
Τα συμπτώματα αυτά εμφανίζονται αρχικά για να βοηθήσουν τον οργανισμό να αμυνθεί μπροστά στη τραυματικό γεγονός και στην συνέχεια για να συμβάλλουν στην αποκατάσταση της ψυχικής ισορροπίας. Ωστόσο, όταν το άτομο αδυνατεί να ανταπεξέλθει ψυχικά παρά τις προσπάθειες, οι μηχανισμοί αυτοί και τα συνεπακόλουθα συμπτώματα παγιώνονται. Μακροπρόθεσμα, αντί να λειτουργούν προστατευτικά, παρεμποδίζουν τη λειτουργικότητα του ατόμου.
Θεραπεία τραύματος
Η ίαση του τραύματος παίρνει χρόνο, και ο κάθε άνθρωπος έχει το δικό του ρυθμό. Όμως, όταν τα συμπτώματα του τραύματος εμμένουν και δυσχεραίνουν την ποιότητα ζωής του ατόμου, τότε είναι η κατάλληλη στιγμή να πάρει στήριξη από έναν ειδικό.
Βέβαια, υπάρχουν και περιπτώσεις που ένα άτομο μπορεί να έχει μάθει να ζει με τα συμπτώματα του από τόσο μικρή ηλικία που δεν συνειδητοποιεί πώς ήδη επηρεάζουν αρνητικά τη ζωή του. Όλες αυτές οι δυσκολίες που παρατηρεί κάποιος στη διαχείριση των συναισθημάτων του, στις αγχωτικές σκέψεις του, στις αντιδράσεις που έχει στις σχέσεις του, ακόμα και σε «ανεξήγητες» σωματικές ενοχλήσεις, πολύ πιθανό να οφείλονται σε ένα ψυχολογικό τραύμα. Μέσα από την ψυχοθεραπεία μπορεί να ανακαλύψει τι βαθύτερη σύνδεση, να το δουλέψει στοχευμένα και να ανακουφιστεί.
Το τραύμα αποτελεί μια διαδικασία απώλειας της αίσθησης της ασφάλειας και πένθους. Το άτομο που έχει επιβιώσει από το τραύμα καλείται να περάσει μέσα από αυτή τη διαδικασία. Συχνά είναι μια επίπονη διαδικασία και χρειάζεται τη στήριξη ενός ειδικού για να αποφύγουμε τον κίνδυνο επανατραυματισμού. Για αυτό είναι σημαντικό να επιλέγει κανείς έναν θεραπευτή με βάση τόσο την εμπειρία του στη θεραπεία του τραύματος, όσο και την ποιότητα της σχέσης που έχει μαζί του.
Στόχοι θεραπείας τραύματος
Όπως φαίνεται από το μηχανισμό φυγής – πάλης – παγώματος, οι ρίζες του τραύματος εντοπίζονται στην ενστικτώδη φυσιολογία μας, στο σώμα μας. Συνεπώς, ένας βασικός στόχος είναι η επανασύνδεση του νου και του σώματος, να δώσουμε λόγο στις αισθήσεις μας και να διηγηθούμε την ιστορία και το βίωμα μας μέσα σε ένα υποστηρικτικό περιβάλλον.
Ένας ακόμη στόχος που συνδέεται με το σώμα είναι η απελευθέρωση της υπερδιέγερσης του νευρικού συστήματος που συνδέεται με τις τραυματικές μνήμες. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί μέσω της επικέντρωσης στο σώμα και στις εσωτερικές και εξωτερικές πηγές στήριξης του ατόμου, που θα του επιτρέψουν να εκτονώσει τη συσσωρευμένη ενέργεια στο δικό του ρυθμό και με ασφάλεια.
Τέλος, στους βασικούς στόχους της θεραπείας ανήκει και η τοποθέτηση του τραύματος στο παρελθόν. Στο σημείο αυτό δουλεύουμε με την αποδοχή της απώλειας της αίσθησης της ασφάλειας και με τη συνειδητοποίηση ότι η εμπειρία αυτή είναι πια στο παρελθόν και το άτομο έχει επιβιώσει.
Το τραύμα μπορεί να είναι διαφορετικό για τον καθένα αλλά σίγουρα είναι δύσκολο για όλους. Η καλύτερη πρώτη βοήθεια είναι να δείξουμε στον τραυματισμένο μας εαυτό κατανόηση, συμπόνοια και φροντίδα με όποιο τρόπο μπορούμε (#self-kindness; #self-care).